Ανθρωπομορφισμός ή Ζωομορφισμός;

Όταν άρχισε ο άνθρωπος να μπαίνει  στον κόσμο με ένα αίσθημα ασφάλειας, τότε άρχισε παράλληλα και να τον νοηματοδοτεί καθ' ομοίωση του εαυτού του. Έβλεπε  με άλλα λόγια διαθέσεις και δυνάμεις ανθρώπινες , τόσο για τα έμψυχα όσο και για τα άψυχα, αναγνώριζε ψυχή σ' όλα τα   αντικείμενα, αλλά  και  στα  γεγονότα. Απέδιδε ουσίες και μετάγγιζε τον εαυτό του επάνω τους. Με άλλα λόγια ο άνθρωπος πνευματοποιούσε, γιατί έτσι έβρισκε κατ' αυτόν, έναν κάποιο τρόπο να εγκαθιστά ένα νόημα.

Όλα αισθάνονται και ενεργούν όπως αυτός. Η ζωντάνια, η διεκδίκηση, η επικοινωνία γίνονται   στα μάτια του ανθρώπου μια συνομολογημένη σχέση που εγκαθιδρύεται μέσα από την δική του πρωτοβουλία. Οι θρύλοι, οι παραδόσεις, οι λαϊκές ιστορίες, αποτελούν τον κόσμο των προσωποποιημένων ενεργειών του ανθρώπου. Αυτό για κάποιους καλείται ανιμισμός, για κάποιους άλλους, ανθρωπομορφισμός.

Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος από τον 6ο αιώνα ειρωνευόταν και ασκούσε έντονη κριτική στον ανθρωπομορφισμό. Και όμως ο ανθρωπομορφισμός έχει διεισδύσει παντού. Ο Νίτσε έλεγε ότι η αλήθεια είναι ένας ευκίνητος στρατός από μεταφορές, μετωνυμίες, και από  ανθρωπομορφισμούς. Ο ανθρωπομορφισμός καλύπτει ένα ευρύ φάσμα της ιστορίας μας. Είναι πανταχού παρών. Υπάρχει άλλοτε κρυφός, κάποιες άλλες φορές φανερός και εξευγενισμένος και άλλοτε πάλι χονδροειδής και ισοπεδωτικός.

Στο σύνολό τους οι πνευματικές επιχειρήσεις μας είναι μπολιασμένες από τον ανθρωπομορφισμό. Οι θρησκείες κινούνται κατά βάση με νοητικές μορφές και εννοιολογικά συγκροτήματα του ανθρωπομορφισμού (Βίοι Αγίων, αγιάσματα, θαύματα, κλπ). Και αυτό δεν συμβαίνει μόνο στον Χριστιανισμό αλλά σ' όλες τις ιστορικές  θρησκείες,  δίνοντας άλλοτε περισσότερα και άλλοτε λιγότερα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ακόμη και ο Βουδισμός, ή η φιλοσοφία του Ζεν, διαθέτουν απεικάσματα ανθρωπομορφισμού, υπό τη μορφή ότι κατασκευάζουν φαινόμενα. Το ίδιο συμβαίνει και με την ψυχανάλυση και την επιστήμη. Έχουμε δηλαδή  παγίδες του ανθρωπομορφισμού ακόμη και σε υψηλές πνευματικές περιοχές.

Δηλαδή, ο ανθρωπομορφισμός διατυπώνεται ακόμη και εκεί που παρεμβαίνει μια μηχανή, ή ένα όργανο διερεύνησης. (π,χ ένα τηλεσκόπιο ή ένα μικροσκόπιο κλπ).  Και αυτό γιατί διαβάζουμε μηνύματα ή πληροφορίες, που μας έρχονται σε μια συνθηματική γλώσσα που πάλι παρεμβάλλεται ο άνθρωπος για να ερμηνεύσει. Έτσι από το ασυνείδητο, έως το Hua -t' ou στο Ζεν,  ή την πληροφορία από το τηλεσκόπιο,  όλα αυτά, ένας περιορισμένος εγκέφαλος θα τα     ε ρ μ η ν ε ύ σ ε ι. Πως μπορούμε λοιπόν να είμαστε σίγουροι ότι αυτό που μαθαίνουμε δεν κουβαλάει μαζί του και και την ανθρώπινη σφραγίδα ή την ανθρωπομορφική  επιτέλεση; Ή πως μπορούμε  να εγγυηθούμε ότι οι ποιότητες των εντυπώσεων μας δεν σκεπάζονται από ανθρωπομορφικά επιχρίσματα;

Στην φιλοσοφία μιλάμε πάντα για το ποιος "κατασκευάζει" το φαινόμενο. Και ο ανθρωπομορφισμός δεν είναι μόνο όταν μεταμορφώνεις με ανθρώπινη υπόσταση (όταν  πνευματοποιείς δηλαδή ) τα άψυχα ή όταν  δίνεις μια περαιτέρω δυνατότητα, σε έμψυχα ή πάλι όταν  ερμηνεύεις τα έμψυχα  ανάλογα με την ανθρώπινη συμπεριφορά αλλά και  όταν τα  "ανθρωπίζουμε". Που σημαίνει ότι αντί  να μεγαλώνουμε εμείς στην κλίμακά τους, τα μικραίνουμε για να μπουν εκείνα στην  δική μας. (ή και το αντίθετο).

Υπάρχει όμως σήμερα ο ανθρωπομορφισμός; Ή μήπως περάσαμε σε έναν ζωομορφισμό. Ο ζωομορφισμός έχει γίνει ο μετανεωτερικός κοινωνικός μεταβατισμός. Δεν έχει παρά να προσέξει κανείς τους  ζωομορφικούς  ήρωες των παιδικών κόμικς ( στη δεκαετία  του 90) του Ταμαγκότσι  με καταγωγή ίσως από τη Βερολινέζικη αβανγάρντ, ή ακόμη τα σπότ της Orangina.

Ο Δ. Δημητριάδης αναφερόμενος στη μεταμόρφωση των ανθρώπων σε ζώα στα έργα του Κάφκα, γράφει ότι "το ζώο είναι πάντα έρμαιο παθητικότητας και αβουλίας και πάντα καταλήγει στην ήττα, στην αποτυχία στη καταστροφή...στον Κάφκα ο άνθρωπος είναι χωρίς εξαίρεση ένα εκ των προτέρων καταδικασμένο ζώο."

Όμως ο ζωομορφισμός  δεν παραπέμπει μόνο στην παθητικότητα και αβουλία, αλλά και σε μια απελευθέρωση των ενστίκτων που όμως στην κυκλοφορία τους παροχεύονται, ή αν θέλετε χειραγωγούνται. Ο Brown έγραφε ότι σε  τρεις μεγάλους περιόδους  προορίζεται να διανύσει το γένος μας: την αρχαϊκή όπου τα ένστικτα εκδηλώνονται και ικανοποιούνται ελεύθερα, την καθεαυτό ιστορική που χαρακτηρίζεται από μια ολοένα και πιο ισχυρή αλλοτρίωση παράλληλα με καταπίεση (εδώ εστιάζεται και ο ανθρωπομορφισμός) και εκείνη των σκοτεινών δυνάμεων της  καρβουνόψυχης και κατευθυνόμενης ορμής. ( γιατί να μην είναι ο ζωομορφισμός;) για να τερματιστεί η δημιουργία μιας νέας φάσης της ελεύθερης και λυτρωμένης συνείδησης.

Απόστολος Αποστόλου.